[連載史話]
 
李筱峰 教授 著: 台灣史
(4) 17世期
 通洋之利,盡歸台灣; 被反攻大陸戰爭套牢;
唐山過台灣,心肝結歸丸; 仙拼仙,拼死猴齊天
●  回  目   錄

台語文  (MLT/TMSS) 原 文
(
Thofng-vIuu-Cy-Li,
Cixnkuy Taioaan
   Tvi+si-zerngkoaan ee kizhor, goanzu Tvi Sengkofng ee lauxpe Tvi Cilioong ee haysiong-
pargiap, citkor sealat suijieen thafng khvoarzox si hayzhat, mxkuo ka y khvoarzox "bwzofng-hoax ee sujiin-
haysiofng-cibthoaan" khofleeng si khaq-sektofng ee.   Ti 1654-
55-nikafn, Tvi+si-itzok sor-siok ee box'ek-zuun, iokliok ciaxm hitsii Tiongkog-zuun ee 74%, 
thafng iong'vi khix zhauzog box'ek-phirn ee keakeq.   Sof'ie
Tvi Sengkofng ee haygoa-box'ek ti Jidpurn kab Tonglaam-Af koktoe lorng ciarmtioh ciphoex-
sexng ee toex'ui. 
    Citkor bwzofng-hoax ee sujiin-haysiofng-cibthoaan ee sealek laikaux Taioaan y'au, 
korjieen tudphoax Boafnzhefng
ee hongsor. 
    Kaux Tvi Kefng ee sitai, Taioaan ee kokzex-box'ek
kengkaf hoattiern, Taioaan ee thngg ia siaw-kaux Engkog. 
Engkog ti Tailaam u siettix Siongbu-Taixpan.   Tvi Kefng sitai, Taioaan ee kokzex box'ek hongput hoattiern, nar ti Zhefng-
tiaau zhonii Hiog Enghoo ti "Pihae Kie'iuu (Tvi+si Itsu)"-
tiofng sor kyzhud, korng: "Gvor-
Tiaau (Zhefng) giamkixm thong'viuu, phvieparn putteg jibhae, ..... Hoan Tiongkog-
kok'hoex, haygoa kay giofngzw Tvi+si, usi thofng'viuu-cy-li, ii Tvi+si zhaw+cy, zaithoaan egkiaw."  Ti ciaf sor-korng ee 
"thofng'viuu-cy-li", na eng Hiexntai-oe laai korng, ciuxsi 

kokzex-box'ek ee lix'eg.
   Zhefng-Teakog keaseeng 
koeakhix thoanthorng ee 
Taixliok-bunhoax-serngkeq,
kantvaf zai'viar boeq pie'koafn- zuxsiuo, chiofng-kiliong ma cy'u tiaukoxng-box'ek.   Mxkuo, Taioaan zu Holaan ylaai, to hoat'huy-tioh hay'viuu-bunhoax ee serngkeq, zai'viar tioh kab seakaix thongsiofng-ofnglaai.   Ti Tvi Kefng ee sitai, koq chionghwn hoat'huy citciorng hay'viuu-bunhoax ee sionggiap-serngkeq.
   Tngf-kisii, Taioaan citciorng ee tioxngsiofng-loxsvoax  sixmcix ho Taioaan-siaxhoe kafmjiarm-tioh tuikiuu butcid-hiofngsiu ee hongkhix.   Zhefng-zhof Ngg Siokkexng ee "Taihae Suozaf-Lok"-tiofng teq kielok ti Tvi Kefng ee sii Taioaan ciongsu kokzex-box'ek sor-zoxseeng ee siaxhoe-

hongkhix, ciu korng:  "... 
jixchviar, viuu-hoaxn-cy-li kuy uu Taioaan, kor siong-
chiachie, kerng-kile, tiong-tincie, pyzhuo siofng-hau." Siaxhoe chiabii-cy-hofng korjieen putkhor-zhuo, taxnsi cid'hongbin ia soatbeeng-
tioh kokzex-box'ek thiorng'ong ee Taioaan, zuxjieen u kviajip
seakaix-bwtaai khix hoattiern ee tiaukvia. 
    Taioaan-suo-hagciar Ngg Huosafm bad phenglun laai korng: "Tvi+si-Ongtiaau sengkex yn-kazok ee haysiong oaqtang ee
thoanthorng kab Banlaam-
toexkhw ee tegsexng, laai-
Taai-au pexngboo kaypiexn Holaan-laang ee tioxngsiofng-
loxsvoax.   Zef ciuxsi taixliong kunbiin tudjieen jib'Taai, ar
kengzex boo panghoai, koq oe eng siofkog-kvoafbiin laai kab toa-Tiongkog khorngheeng ee
orpix ee sofzai."
(
Ho Hoafnkofng Taixliok ee
Ciernzefng Thorloo
    Zu 1664-nii kaux 1674-nii ee 10-nii-kafn, Tvi Kefng ti Taioaan ee toglip keng'eeng ho Tongleeng Ongkog tiogciam hoattiern-zhud cid'ee kiogbin.
Taxnsi, Tiongkog-thoanthorng ee "Tai-itthorng" ee zengkad, hiefnjieen koq ti Tvi Kefng ee
sinsiong hoatkvax.   Cixnkoarn
Tongleeng Ongkog ykefng ti 

Taioaan texnghor kunky, Tvi Kefng iawsi boextaxng sim'afn ti siofkog-kvoafbiin ee keatat; 
1674-nii, y kefng-putkhie "Zhefng-zhof Sam-Hoaan" ee
sierntong, ciu zhamkaf  hoarn-Zhefng ee hengtong, afnny hoattong cidtviuu ee Hoafnkofng-Taixliok ee ciernzefng.   Kietkor, soaq ka

10-nii-laai boo-kafntafn ti Taioaan luyzeg ee kigiap hauxsurn ti cittviuu thoalui 
6-nii ee ciernzefng-tiofng; thangkorng si ho zef thorloo laq.
    Tarn-kaux y zu Taixliok paixthoex kaux Taioaan y'au, ciu
itkhoat-putcirn.   1680-nii 2-goeh, Tvi Kefng ee hoafnkofng Taixliok thiettoea sitpai.   Zaeto
thoeasiuo Taioaan.   7-goeh, y sor-ytiong ee Taan Efnghoaa koeasyn.  Kehnii, Tvi Kefng pwnsyn ia sie+khix.   Tongleeng Ongkog ciu koq cidpae haxmjip cidtviuu hietchvy ee koanlek-
torzefng.   Kietkor, 12-hoex ee 
Tvi Kheksorng zek'ui, kisit si y ee tviuxlaang Paang Sek'hoan ti box'au teq ciafngkoaan, koq zerngsiog-vixkie.  Y "siofkhoar u hiamgii, to zoankef tosad, jinjiin suguii", ho Taixliok ee thoanthorng-zerngti-bunhoax ti Taioaan-Tor-siong kong'iern.
Tongleeng Ongkog ee sioxngha-
jinsym toxng'iaau, Zhefng-teeng ciu sexngky laai tiaupoad-
lixkafn.   Goanzuxbiin ia hunhwn hoafnkhoxng, afnny ti 1682-nii 8-goeh, Koelaang-Svoaf ee goanzuxbiin thaisie Thongsu, koq kiapniuu, ar Tekzam-Sia kab Sinkarng-Sia terng, ia hoatsefng khorngzefng.
    Bixntuix cit'ee hunloan ee Tongleeng Ongkog, Zhefng-tiaau ciongkiok koatteng zhayzhuo bwlek laai kaykoad.   1683-nii 6-goeh, goanlaai si Tvi Sengkofng ee poxha, ar auxlaai tauhaang 


Zhefng-tiaau ee Sy Loong, hoxngtioh Zhefng-
zernghuo ee bexngleng, sudkwn kongciaxm Phvi'oo.  Zex'ui  boo-joaxkuo ee Tvi Kheksorng ciu ti zexng-koansiin ee uipeg-ha zhoa Tongleeng "bongkog" ee pahkvoaf hioxng Zhengkog tauhaang.    Afnny ciu kietsog-liao Tvi+si-zerngkoaan ti Taioaan 22-nii ee thofngti; hit'ee sizun si 1683-nii. 
(
Tngsvoaf Koex Taioaan, Simkvoaf Kied Kui'oaan
   Boafnzhefng-Teakog suijieen ka Taioaan ee Tvi+si-
zerngkoaan karnghok, mxkuo ti khaisie ee sii yn tuix Taioaan pexngboo lefngthor ee iafsym.   Khonghy-Hongtex jixm'uii "Taioaan kixnsi tan'oaan-cy-toe, teg+cy boo sor-kef, putteg ia boo sor-surn."   Y sviu tortoea putjuu "Soar ky-jiin, ar khafng ky-toe", ciu iw'ix boeq horngkhie Taioaan.   Auxlaai in'ui sudpefng kong'Taioaan ee Sy Loong terng-laang ee legzefng, ciaq biefnkiorng ciofng Taioaan Laau+lohlaai, sof'ie Taioaan zu 1684-nii 4-goeh-khie ciaq zerngseg pengjip Zhefng-teeng ee pafntoo.    Ti cit'ee yzeeng, Taioaan mxbad si Tiongkog jixmhoo ongtiaau ee lefngthor, bokoaix Zhefng-tiaau ee Iongzexng-Hongtex ciu korng: "Taioaan-toexhngf zuxkor bosiok Tiongkog, gvor-hongkhor serngliok-sin'uy, thokjip 

pafntoo." 
   Zhefng-kog kiejieen si biefnkiorng ka Taioaan laau^lohlaai ee, sof'ie tix'afn-zerngzheg ciu zhayzhuo siaukek ee thaeto.   Ti Zhefng-tiaau thofnglerng Taioaan ee 212-nii iongkafn, cincviax exngsym ti Taioaan ee kiernsied ee, kantvaf si zoea'au ee 20-nii.  Zhefng-
zhof tuix Taioaan kegto boe horngsym, khvoax Taioaan zox guihiarm ee toexhngf, zu Taixliok phaix+laai ee kvoali lorng si 3-nii 1-tiaux, koq zu Taixliok phaix+laai ee suxpefng ia 3-nii luxnpafn, afnny laai honghoan-bixjieen.   Yn ia boo kofle Taixliok-laang ibiin laai Taioaan.   Zhefng-zhof tuix ibiin-Taioaan u kuiteng 3-tiaau kirmleng, ciuxsi: (1) Giamkixm bociaux to-Taai.  Sviuxboeq toxhaang Taioaan ee laang tioh siefn ti goanzeg-toe sinzherng toxhaang-hwkhor-zexng;  (2) Boeq to-Taai+ciar itlut mxzurn zhoa kakoaxn ar ykefng to-Taai+ee mxzurn kiox kakoaxn laai;  (3) Mxzurn Kngftafng-
laang to-Taai; zef si in'ui Zhefng-teeng jixm'uii "Kngftafng tviaxtvia u hayto chiongkied".
   Zhefng-teeng lexheeng citciorng ee haykixm-zerngzheg,
sikafn siongtofng tngg, ti cit'tiongkafn kantva u kuypae 
toafnciam ka hef parngsafng.
   Korng+laai, ti Zhefng-tiaau thofngti Taioaan ee 212-nii tiongkafn, zu 1684-nii kaux 1790-nii (si thofngti Taioaan ee thauzeeng-106-nii) si u zhayzhuo khaq-giamkeq ee kirmcie kab haxnzex, ar 1790-nii y'au, ciaq khaq-parngsafng, kaux 1875-nii y'au ciu cincviax khaihoxng ibiin.  Ti Se'viuu ee seakaix, hitsii twtuo teq hengkhie haygoa-sidbiin-
kerngzefng ee sii, Zhengkog ee cit'ee zok'uii sidzai si sitai ee vixsox. 


    Suijieen ibiin-zerngseg u 
cviazoe mnglam, Banlaam-
Kngftafng ee ibiin iao si liogsiok iofngjip.   Ux'ee si theqtioh hoxciaux jib'Taai, ux'ee khiok si boefthofng zunthaau
laai thauto, lorng boo keakaux kiwsefng-itsuo ee Ozuie-kaw ee pholong, boxhiarm ciu laai, thafng korng si "Tngsvoaf koex Taioaan, simkvoaf kied kui'oaan".   Zef si in'ui Taioaan thekioxng ho Banlaam-Kngftafng ee lanbiin oexthafng sinsefng-zun'oah ee thvitoe. 
(
Siefn Pviax Siefn, Pviarsie Kauzethiefn
    Tox'Taai-Khaikhurn ee ibiin, laizu bokaang ee goanhiofng, in'ui gienguo, hongsiok, sibkoaxn terng ee zha'vi, zuxjieen ciu hengseeng-liao kokzek-hunlui laai zuxcip khiaxkie, ar iciaux zegkoaxn laai oexhwn toexpvoaa ee hiexnsiong.    Koq in'ui laam-pag zawhioxng ee Taioaan-tor-siong, u cviazoe tangsay zawhioxng ee hoo, ti ciaf zuie-kirn ciu phvae-kviazuun, afnny hengseeng thienjieen ee ciornggai.   Laam-pag ee kauthofng logho, cviazoe toexhngf-khaihoad lorng si khortioh Taixliok tuieto-khawhvoa zox zuo.   Sof'ie, lai'Taai ee Harnguo-zok ee
ibiin kab yn ee hox'ex iawsi phoxtioh goanhiofng-zofzek ee 

jixmtoong, cviaphvae engseeng Taioaan-zoantor ee ieseg.
    Ciah'ee hunpiet toartioh bokaang ee "Goanhiofng-
jixmtoong" laikaux Taioaan ee ibiin, kab yn ee hox'ex, uixtioh sengzuun ee kerngzefng ciu sisioong hoatsefng mozhad, ar ynkhie chiongtut.   Ciah'ee ibiin ti khyzhor khaikhurn ee sii, kok'hiongzek ee ibiin svali cviahng.  Auxlaai kok'khaikhurn-
toe ciapkin, yn ciu ciaxmciam khorkin+laai, to khaisie ui zhantoe, zuyli, toexzof, tefngterng ee hiexnsit- seng'oah-lix'eg, ar laai khie zengcib.   Afnny ygoa, ia u ui citgiap-lixeg ee zengtoad laai chiongtut ee.   Citciorng ee zengcib cid'ee kuo, yn ee oarnhun ciu jidchym, zoea'au to in'ui cidkoar'ar thaukoef-liaqkao poaqkiao-zengzux, terng ee sior-chiongtut ia ynhoad-liao toa-haitox.
    Chiongtut ee ciofnglui 
cviazoe; ux'ee si Banlaam-laang kab Khehkaf-laang laai zengtox,
ia u Banlaam-laang-tiofng ee Ciangciw-laang kab Zoanciw-
laang ee chiongtut, ar Zoanciw-
laang-tiofng ma u Tong'afn-
laang, Huix'afn-laang kab Lam'afn-laang hoefpviax ee, iafsi bor-svix kab bor-svix svaphaq, citzngf kab hitzngf zengtox, bokaang ee gagthoaan ia svacvy, sixmcix kang-citgiap ee tiongkafn ia teq hoefpviax.
 . 

   Citciorng ee kuntox ciuxsi sof'ui ee "Hunlui-Haitox", ofng'orng mxna si siophaq 
naxtvia.  Yn u-sizun tiogkhie phaotaai laai tuieluii, kab siociexn bu'vi U-sizun phaq+khylaai, cidphof ciab cidphof, kuynax'korgoeh boexsoaq, sixmcix u phaq svanii ee kielok. 
   Zhefng-tiaau thofngti ee 200-goaxnii-lai, Taioaan-siaxhoe
hoatsefng-koex 60-goaxpae ee haitox.

   Zhefng-tai ee Taioaan-siaxhoe ee hunlui-haitox ciahniq'
tviaxtvia hoatsefng, ciu uxlaang eng Taioaan-siogguo korng: "Taioaan-laang pafngjio- kiawsoaf boe kiettuy".   Eng citkux laai piawsi Taioaan-laang boe thoankied.   Kiarm ux'viar, hit'tngsii ee zuxbiin cviasi mxzay thafng thoankied maq?  Mxsi afnny.   Larn na koanzhad zengtox ee sianghofng, ciu thafng hoat'kiexn yn kokzu ee laixpox si siongtofng ee thoankied ee.   Goanlaai, zef mxsi u thoankied iafsi boo ee buxntoee, ar khioksi "sinhwn-jixmtoong" ee buxntoee.  in'ui yn sor-jixmtoong ee, si kantvaf kaki ee zogkuun, goanhiofng-toex'ieen, zongsvix-
hiet'ieen, ykip toexhngf-
zhunzofng terng.   Sidzai, yn  iawboe hengseeng Taioaan-
zerngthea ee ieseg.
   Zhefng-tai ee Taioaan-siaxhoe ee haitox, kaux boadkii (Kongsu-nikafn) ciaq ciaxmciam pengseg.  Hit'ee goan'yn u haxliet ee kuytiarm:  Siwsiefn, zofzek-goanhiofng ee jixmtoong ti kuynax'tai y'au pitjieen tiogciam taxmhoax.  Zef kvafnar Taioaan-
siogguo sor korng:  "Kimmngg m jin Tong'afn, Taioaan m jin Tngsvoaf".   Ibiin ee auxtai boo-kohzaix si ibiin, ar lorng tiogciam pwnthor-hoax, ho haitox ee "hunlui"-kizhor ciaxmciam mohoo^khix.
   Zaix^ciar, syn ee ibiin puttoan teq cirnjip Taioaan, ho goansiefn hoxsiong tuielip ee ku-ibiin, siuxtioh kioxngtoong ee thiauciexn laai taxmhoax (khioksi ti syn kab ku-ibiin ee tiongkafn ma safnsefng syn ee tuielip, mxkuo citkhoarn ee tuielip ia siokang ciu baxnban taxmhoax).  Citsii syn ee thofngti-ciar, Jidpurn, laai laq, ciu ho "hunlui" ee sianghofng in'ui kioxngtoong sor-bixntuix ee syn ee goaxlaai-sealek safnsefng svakin iafsi

pvikaang ee miax'un-kioxngtoong-karm, laai kiafmsior tuielip. 
    Kaux Jidpurn ee thofngti-sitai, in'ui zoantor ee 
kauthofng-baxnglo hengseeng, ciu tiogciam hengseeng-
liao zoantor-ittix ee Taioaan-ieseg, koeakhix Baan-Kheq-
Ciafng-Ciofng ee hunlui, suijieen ti cidkoar laang ee simlai iao u im'viar ia cviaa-phvae phuzhud taibin-siong laai hengseeng haitox.   Hohorng koq u Jidpurn ee kixntai-hoax ee zernghuo-zocid, hengzexng-hexthorng, suhoad-kikoafn, kab
kefngzhad-kikox ee kiernlip, nar oe iong'urn koeakhix hitciorng ee "Siefn pviax siefn, pviarsie Kauzethiefn" ee
loan ar boo-cionghoad ee haitox thafng keasiok^loqkhix leq.

原原著: 李筱峰教授        台文翻譯: 林繼雄教授